Autizm — bu bolalarning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi nevrologik holat bo‘lib, asosan ijtimoiy muloqot, nutq va xulq-atvor sohalarida o‘zgarishlar bilan namoyon bo‘ladi. Har yili butun dunyo bo‘ylab autizm spektri buzilishi (ASB) bilan tashxis qo‘yilayotgan bolalar soni ortib bormoqda. Hozirgi kunda bu muammo O‘zbekistonda ham dolzarb tus olgan: ota-onalar ko‘p hollarda farzandlarining tengdoshlariga nisbatan boshqacha tutishini payqab, shifokorga murojaat qilmoqda. Afsuski, ba’zan bu holat kech aniqlanadi yoki noto‘g‘ri baholanadi.

Autizm har bir bolada turlicha namoyon bo‘lishi mumkin — ba’zilarida yengil ko‘rinishda, boshqalarida esa chuqur rivojlanish cheklovlari bilan kechadi. Eng muhimi — erta tashxis, to‘g‘ri yondashuv va doimiy qo‘llab-quvvatlash. Ushbu maqolada autizmning ilk belgilarini aniqlash, sabablari, zamonaviy “raqamli autizm” tushunchasi va ota-onalarga kerakli maslahatlar haqida batafsil ma’lumot beriladi.

Autizm nima va qanday namoyon bo‘ladi?

Autizm — bu tug‘ma yoki erta bolalik davrida shakllanadigan nevrologik holat bo‘lib, bola dunyoni o‘ziga xos tarzda qabul qiladi va unga javob qaytaradi. ASB bo‘lgan bolalarda quyidagi belgilar kuzatiladi:

• Ko‘z bilan aloqa qilmaslik yoki juda kam saqlash

• O‘z nomiga javob bermaslik yoki chaqiruvga e’tibor qilmaslik

• Gapirishning kechikishi yoki umuman nutqning rivojlanmasligi

• Har doim bir xil harakatlarni takrorlash (qalqib turish, qo‘lni silkitish, aylanib yurish)

• O‘yinchoqlar bilan noodatiy usulda o‘ynash (masalan, faqat tartibga qo‘yish, bir qismini aylantirish)

• Ijtimoiy o‘yinlarga qiziqmaslik, boshqa bolalar bilan aloqada bo‘lmaslik

• Har qanday o‘zgarish yoki yangilikka nisbatan kuchli norozilik yoki qo‘rquv

Autizmning sabablari

Autizmning aniq sababi hanuz to‘liq aniqlanmagan. Lekin ilmiy tadqiqotlar quyidagi omillarni asosiy sabablar sifatida ko‘rsatadi:

• Genetik omillar – ba’zi genlar va ularning kombinatsiyasi autizm rivojiga moyillikni oshiradi

• Perinatal va prenatal xavf omillari – homiladorlik davrida infektsiyalar, stress, dori vositalari, kislorod yetishmovchiligi

• Markaziy asab tizimi rivojlanishidagi buzilishlar

• Atrof-muhit omillari – ekologik ifloslanish, oziq-ovqatdagi sun’iy qo‘shimchalar

Shuni ta’kidlash lozimki, autizm ota-onaning tarbiyasi yoki g‘amxo‘rligi bilan bog‘liq emas. Bu bola tanasida ro‘y berayotgan murakkab nevrobiologik jarayonlarga aloqador holat.

Raqamli autizm (Digital Autizm) — zamonaviy xavf

So‘nggi yillarda olimlar “raqamli autizm” (yoki ekran sindromi) atamasini ilgari surishmoqda. Bu holat bolalarning erta yoshdan boshlab telefonga, planshetga, televizorga haddan ortiq bog‘lanishi natijasida shakllanadi.

Raqamli autizm belgilari:

• Bola ko‘proq ekranli qurilmalar bilan vaqt o‘tkazadi, tirik muloqotga kam qiziqadi

• Ko‘z bilan aloqa kam, javoblarga reaksiya sust

• So‘z boyligi juda cheklangan, nutqda passivlik

• Ko‘pincha jahl, yig‘i, uyqu buzilishi, e’tiborsizlik kuzatiladi

Sababi nimada?

Ekranli qurilmalar bolaning miyasiga kuchli va tezkor axborot oqimini uzatadi. Natijada, bola atrofdagi real voqealarni zerikarli deb hisoblaydi, nutq va muloqotni rivojlantirishga ehtiyoj sezmaydi. Bunday bolalar “autizmga o‘xshash” simptomlar ko‘rsatadi, ammo ular ko‘p hollarda ekranlardan uzoqlashtirilgach tiklanishi mumkin.

Shu sababli 2 yoshgacha bo‘lgan bolalarda har qanday ekranli qurilma qat’iyan tavsiya etilmaydi. Katta yoshdagi bolalarda esa ekran vaqti 30 daqiqadan oshmasligi lozim.

Qachon tashvishlanish kerak?

Quyidagi holatlar erta ogohlantiruvchi signallar bo‘lishi mumkin:

• Bola 1 yoshida ishora, imo, jilmayish orqali muloqot qilmasa

• 16 oygacha hech qanday so‘z aytmasa

• 2 yoshga kirib oddiy jumlalar tuza olmasa

• Tengqurlari bilan aloqa qilmasa yoki o‘z dunyosiga berilib ketsa

Diagnostika va muolajaga yondashuv

Autizmni aniq tashxislash uchun bir nechta mutaxassislar ishtirokida kuzatuv va testlar o‘tkaziladi:

• Bolalar nevrologi – asab tizimi rivojini baholaydi

• Logoped-defektolog – nutq va aqliy rivojlanishni tahlil qiladi

• Psixolog yoki psixonevrolog – xulq-atvor va ijtimoiy aloqalarni kuzatadi

Ota-onalar nima qilishlari mumkin?

1. Vaqtida ko‘rikdan o‘tkazing

• Belgilarni e’tiborsiz qoldirmang. Erta tashxis — muvaffaqiyatli tiklanish yo‘lidir.

2. Ekranli qurilmalardan keskin cheklang

• Bola har kuni siz bilan ko‘z bilan aloqa o‘rnatsin, suhbatda ishtirok etsin, o‘yin o‘ynasin.

3. Nutq va muloqotni faollashtiring

• Kitob o‘qish, birga rasm chizish, savol-javob qilish, musiqa eshitish va raqsga tushish kabi faol mashg‘ulotlar bolaning rivojiga katta hissa qo‘shadi.

4. Har bir yutug‘ini e’tirof eting

• Autizmli bolalar har bir kichik muvaffaqiyat uchun maqtov va rag‘batga muhtoj. Bu ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

5. Sabrli bo‘ling, mutaxassislar bilan birga ishlang

• Dastlabki natijalar darhol ko‘rinmasligi mumkin. Muhimi — izchil yondashuv va qat’iyat.

Autizm bu – imkoniyatli farqdir

Autizmli bolalar boshqacha dunyoqarashga ega, ular o‘ziga xos qobiliyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Rivojlantirish, qo‘llab-quvvatlash va ijtimoiy muhitda qamrov orqali ular jamiyatga muvaffaqiyatli integratsiyalashadi.

Agar siz farzandingizda yuqoridagi belgilarni sezsangiz, imkon qadar erta bolalar nevrologi, psixolog, logoped-defektolog bilan bog‘laning. Har bir bola mehr va e’tiborga loyiq. Autizmli bola ham – sevgiga, ishonchga va imkoniyatga loyiq farzand.